Entradas

Aprendendo da Cooperación no Sur de Honduras

Zaira está a piques de completar a súa estancia de voluntariado técnico en Honduras, apoiando ao equipo da oficina de ESF en San Lorenzo. Déixanos aquí a súa segunda crónica, xa con máis experiencia na zona, na que leva dende setembro.


A rutina no mundo da cooperación é de todo menos rutinaria. De luns a venres, as miñas horas transcorren entre papeis, reunións e planificación na oficina, mais nunca se sabe cando algún imprevisto vai trastocar todo. Esta incerteza, que ao principio pode parecer caótica, é precisamente a esencia deste traballo: estar preparada para o inesperado, buscar solucións rápidas e aprender que a flexibilidade é unha boa aliada.

Recentemente, enfronteime ao desafío da miña primeira formulación para o Concello de Santiago de Compostela. Foi unha experiencia tan enriquecedora como estresante. Os tempos axustados e os inconvenientes imprevistos fixéronme entender que este traballo, a pesar de ter moito de técnico, tamén require unha enorme dose de paciencia e creatividade, moita creatividade.

Mencionar que, partía dunha base elaborada polas miñas compañeiras, cuxo traballo previo facilitou enormemente o proceso. Aínda así, non deixou de ser unha experiencia intensa. Foi un reto que me fixo entender mellor o lado técnico e burocrático deste traballo, pero tamén o nivel de presión baixo o cal operamos.

A política detrás da cooperación:
Outro aspecto deste traballo que non deixa de sorprenderme é a dimensión política. Participar nunha reunión na Oficina de Cooperación Exterior (OCE) en Tegucigalpa foi revelador. Escoitáronse as necesidades das comunidades, pero decateime de que a visión dos coordinadores que raramente pisan o terreo adoita ser moi diferente á nosa, que vivimos as realidades máis de preto. Moitas veces estas visitas non logran afondar na complexidade dos problemas reais.

Durante unha xira de tres días acompañando o embaixador de España en Honduras, así como responsables de programas e coordinador, esta diferenza fíxose evidente. A preparación da visita requiriu un protocolo exhaustivo que, sinceramente, ás veces parece máis un paripé que unha verdadeira oportunidade de transformación. Foi unha mestura de expectativas e reflexións, preguntándome se este tipo de actos realmente benefician ás comunidades ou se quedan nun escaparate político.

O primeiro día da xira levounos ao cerro de Moropocay, unha zona especialmente afectada pola seca. Alí coñecemos a Don Toño e Don Adán, agricultores que traballan na recuperación de sementes autóctonas de millo. Escoitar as súas historias e ver as súas parcelas cheas de vida foi inspirador. Estas sementes, seleccionadas e coidadas co apoio técnico de proxectos financiados pola Xunta de Galicia e a AECID, son unha aposta pola soberanía alimentaria e pola resistencia fronte ao cambio climáticon e ver a implicación destas comunidades deixoume un sentimento de esperanza, de que os pequenos cambios son posibles cando se aposta pola innovación local.

O segundo día trasladámonos ás lagunas de inverno en Namasigüe e El Triunfo. Estas lagunas son unha fonte de vida para trinta comunidades, pero tamén un recordatorio da importancia de conservar os recursos naturais. Foi unha xornada que me fixo pensar no equilibrio entre a conservación ambiental e a supervivencia das comunidades. Nesta visita, acompañounos o embaixador de España en Honduras e pregúntome se o esforzo por axustar axendas, coordinar desprazamentos e cumprir coas expectativas formais achega tanto como debería ás necesidades reais da poboación…

O terceiro día centrouse na inauguración dun sistema de auga en El Sartenejal. Este proxecto, financiado pola AECID, mostra o impacto que unha boa planificación e execución poden ter nunha comunidade. Non obstante, tamén foi unha oportunidade para reflexionar sobre os desafíos aínda pendentes. A alta inflación retrasou a instalación de letrinas, e a detección de metais pesados, polo que nestes casos, decataste de cantos imprevistos poden ocorrer nun proxecto e a necesidade, moitas veces, de que o proxecto sexa a longo prazo.


A tormenta Sara:
Días despois desta xira, chegou a tormenta Sara, arrasando co que atopou ao seu paso. Alertas vermellas, o que pareciame, unhas chuvias normales, chegaron para causar grandes danos. Lembro a visita ás parcelas de Don Toño e Don Adán, en Moropocay, onde mostraron con orgullo o resultado das súas colleitas, froito dun traballo conxunto coas organizacións locais e o apoio técnico de proxectos. Foi desgarrador saber que, unha semana despois, a tormenta Sara arrasaría con todo. A auga non deixou nada en pé, perdendoo todo.

Esta traxedia abriu os ollos á incerteza coa que viven moitas comunidades. Un día celebran os froitos do seu esforzo e ao seguinte enfróntanse á destrución. A resposta humanitaria é “rápida”, pero a coordinación entre actores (ONGD, administracións e comunidades…) ponse á proba. Vivilo de preto fíxome comprender mellor o impacto das emerxencias, pero tamén a importancia dunha cooperación flexible que poida adaptar os seus orzamentos e accións ás novas necesidades.

Entre todo, hai aprendizaxes que quedan: o valor do traballo en equipo, a resiliencia das persoas que o perden todo pero volven comezar, e a necesidade de cuestionar os protocolos que, por veces, parecen alonxarnos máis ca achegarnos. Porque, ao final, o esencial na cooperación non son os actos oficiais nin os informes perfectos, senón estar alí, preto das comunidades, escoitando e aprendendo delas.

Nesta experiencia, cada día aprendo algo novo. Aprendo que a cooperación non é só técnica e financiamento, senón tamén respecto, empatía e capacidade para adaptarse a circunstancias cambiantes. E, sobre todo, aprendo que detrás de cada proxecto hai persoas como Don Toño e Don Adán, cuxa forza e resiliencia nos lembran por que facemos o que facemos.

Dende aquí, dende este recuncho de Honduras, sigo aprendendo a cooperar, a sentir e a entender.

Apertiñas dende San Lorenzo.


Zaira.

FOTO DE PORTADA: en Moropocay escoitando ás produtoras

Inaugurado sistema de abastecimiento de agua en El Sartenejal, Honduras.

Abrir un grifo y que salga agua tiene algo de festivo, de celebración. Por mucho que en algunos lugares estemos acostumbradas a ello y lo veamos como algo normal, si nos paramos a pensarlo es casi magia. Esa magia ocurrió ayer en El Sartenejal, una comunidad de 120 familias de la municipalidad de Nacaome, donde se inauguró su nuevo sistema de abastecimiento de agua.

Fue ejecutado por la Mancomunidad NASMAR, con fondos de la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo, dentro del proyecto de Mejora de la Gestión Pública y Social para la Gobernanza de los Recursos Hídricos en 9 municipios de la Región 13 Golfo de Fonseca. Fase 1. Tamén aportaron cartos a propia Alcaldía e a comunidade.

Podría parecer que lo importante en un proyecto de este tipo es la parte de tecnología dura. Pero quienes llevan tiempo en estos temas saben que en realidad los procesos son más largos y complejos, y que es la organización de la comunidad y la manera de «gobernar y gobernarse» en los procesos suele ser lo más determinante. Al fin y al cabo, la parte dura son bombas de agua, tuberías, zanjas, ladrillos y hormigón, colocados por personas que sepan lo que están haciendo. Todo relativamente fácil de conseguir con cierta cantidad de dinero. Los procesos con las personas, que luego hagan sostenible el sistema, es harina de otro costal. En este caso podemos simplificar las etapas en las siguientes:

  • Primero identificar la necesidad y posibles soluciones. En El Sartenejal empezó el contacto con la Junta de Agua en noviembro de 2023. Ahí salió el interés en formarse en temas de contabilidad y otros aspectos clave para la gestión.
  • Luego conseguir financiación (la cooperación internacional es una de las fuentes utilizadas) y, una vez que se consigue vendría el paso de socializar el proyecto con la comunidad para concretar los detalles del proyecto y actualizar las condiciones en que se ejecutará (no solo las logísticas o técnicas, sino también las sociales, como la situación en que está la junta de aguas vecinal que se encargará de la gestión del sistema una vez se ponga en funcionamiento, a falta de capacidades y/o recursos en las unidades técnicas de las alcaldías, que se aprovechó también para fortalecer). También se vieron con la comunidad posibles problemas que fueron surgiend, para acabar de concretar los detalles del proyecto y actualizar las condiciones en que se ejecutará (no solo las logísticas o técnicas, sino también las sociales, como la situación en que está la junta de aguas vecinal que se encargará de la gestión del sistema una vez se ponga en funcionamiento, a falta de capacidades y/o recursos en las unidades técnicas de las alcaldías, que se aprovechó también para fortalecer). En El Sartenejal esta socialización tuvo lugar en mayo de 2024.
  • Inicio de las obras, tras delimitar el lugar del depósito (que a veces puede tener el problema de quien cede el terreno para hacerlo) junto con la caseta de bombeo si hiciera falta bombear el auga (en el caso de no ser sistemas por gravedad).
  • En paralelo (o ya desde la propia identificación), la formación a la comunidad en diversos temas, como trabajo en equipo, enfoque de género, buenas prácticas ambientales e higiénicas, enfoque de cuenca hidrográfica o el propio fortalecimiento de la junta vecinal de agua con AHJASA (para gestionar el sistema, detectar averías, su correcto mantenimiento, cálculo y cobro de tarifas a las vecinas para mantener el sistema y cubrir posibles averías).
  • Final de las obras, puesta en marcha e inauguración. Es importante el espacio para festejar los logros y, si se puede involucrar a las organizaciones implicadas (también a financiadores), mejor que mejor. Es un logro de todas, gracias a grandes esfuerzos y coordinación.

Como se ve, para llegar a ese momento de abrir ese grifo (se coloca ahí solo para la inauguración, claro está :D) que nos muestra el video han tenido que ocurrir muchas cosas…, y aun así el proceso para asegurar el derecho al agua de esta aldea está empezando. Esperamos que el fortalecimiento de la comunidad y de la junta vecinal de agua, y su acompañamiento, permita que el proyecto sea sostenible en el tiempo.

Sistema de abastecemento e formacións de xénero no Sartenejal, Honduras

Dentro do programa de Promoción e defensa do dereito humano á auga en Honduras e, máis concretamente, no proxecto de mellora da xestión pública e social que financia a Agencia Española de Cooperación para el Desarrollo, estase avanzando na construción do sistema de abastecemento de auga na comunidade El Sartenejal (municipio de Nacaome).

Xa se ten case rematada a estrutura do depósito e, en paralelo ás obras (onde tamén colaboran as persoas da comunidade), unha das técnicas da Mancomunidade NASMAR do proxecto, está a impartir as formacións sobre xénero na comunidade. É un xeito de ir introducindo este tema, que pode ser complicado de abordar nalgúns contextos, aproveitando a relación xénero-auga (coidados, traballo desigual de acarreamento de auga, etc.).

Por outra banda, aproveitouse para facer unha formación a persoal técnico de distintos concellos da NASMAR no manexo de estación total. Foi ademais unha das primeiras saídas de Martina e Sandra, participantes no programa de voluntariado internacional de coñecemento doutras realidades (PCR) deste 2024, que chegaron a semana pasada.