dereito á auga archivos

Crónicas mozambicanas. Visita técnica de novembro e decembro

29 enero, 2025

Nos meses de novembro e decembro tivo lugar unha visita técnica a Mozambique cunha duración de 4 semanas nas que o traballo se centrou principalmente no fortalecemento da ARA Sur (Administración Rexional da Auga do Sur de Mozambique) organismo homologo a Augas de Galicia no sur país. Durante a estancia tamén se realizou una visita a sede da ARA Centro na provincia de Tete na que se abordou a concreción dos traballos en inundacións con esta ARA para o ano 2025.

Nun contexto de cambio climático no cal os ciclóns e as anomalías nas precipitacións son cada vez mais frecuentes en Mozambique, o obxectivo principal da visita foi o de continuar coa formación teórico práctica para a análise de inundacións co fin de que a ARA Sur poida dispoñer de estudos hidrolóxico-hidráulicos que lle axuden na toma de decisións no caso de precipitacións elevadas. Nun contexto de cambio climático no cal os ciclóns e as anomalías nas precipitacións son cada vez mais frecuentes en Mozambique.

Para iso traballouse na sede da ARA Sur en Maputo co técnico encargado da análise de eventos extremos. O traballou consistiu nunha nova fase de formación práctica para a realización de estudos de inundacións en bacías de pequena entidade co fin de facilitar a aprendizaxe e o manexo e procesado da análise e dos seus resultados. De modo paralelo, traballouse no peche da modelización da bacía piloto do Inhanombe e na delimitación de zonas inundables para diferentes períodos de retorno.

Os avances realizados, tanto nesta visita como na anterior do mes de outubro, foron satisfactorios e supuxeron unha notable mellora nas capacidades da técnico de referencia da ARA Sur para o estudo de inundacións. Este técnico xa realizara o ano anterior -grazas ao apoio do Grupo de Enxeñería da Auga e do Medio Ambiente (GEAMA) da Universidade da Coruña-, un curso en liña de iniciación a Iber+ a través de Iberaula, algo que sen dúbida supuxo un moi bo punto de partida para a actividade.

Os traballos desenvólvense sobre o modelo hidrolóxico-hidráulico integrado de alta resolución Iber+, baseado na resolución das ecuacións 2D de augas pouco profundas. A análise dos procesos hidrolóxicos e hidráulicos que teñen que ver esencialmente con estudos de avenidas e a delimitación de zonas inundables require de diferentes fontes de información relacionadas fundamentalmente coa topografía e o relevo da bacía, os tipos e usos de chans predominantes, así como da distribución espacial e temporal das precipitacións asociadas a períodos de retorno extremos, entre outros.

Tendo isto en conta, a dispoñibilidade da información local existente na bacía ou rexión a estudar xoga un papel importante. No caso de Mozambique, do mesmo xeito que noutros países de África ou outras rexións do mundo, non se dispón con frecuencia de datos locais fiables e actualizados, polo que é necesario recorrer ao uso de fontes globais que resultan de gran utilidade á hora de paliar a carencia de información existente. Para o estudo da bacía do río Inhanombe, coa excepción dos datos precipitacións, foron utilizadas fontes de datos globais de distribución libre.

Durante a visita púidose rematar o estudo piloto da bacía do Inhanombe con base no cal foi realizada unha presentación entre o persoal técnico do departamento de recursos hídricos da ARA Sul. Na xornada interna foron presentados os resultados do estudo hidrolóxico: caudais máximos obtidos para diferentes períodos de retorno xunto cos correspondentes hidrogramas de avenidas e os seus respetivos volumes, e tamén os resultados da análise hidráulica: delimitación de todas as zonas inundables existentes dentro da bacía do río Inhanombe para períodos de retorno de 500, 100, 50 e 10 anos.

Nesta ocasión tamén houbo unha visita a cidade de Tete, na provincia do mesmo nome na zona centro-oeste de Mozambique, coa idea de poñer en marcha os traballos sobre inundacións coa ARA Centro no ano 2025. A visita centrouse na realización de reunións coas equipas técnicas e directivas e no debate e concreción dos traballos a realizar que, nun principio, irán na mesma liña que os xa avanzados coa ARA Sul. A ARA centro (unha das tres ARA de Mozambique) é a responsable da xestión da bacía do río Zambeze, un dos grandes ríos de Africa no cal augas arriba da cidade de Tete está o embalse de Cahora Bassa que conta cunha capacidade de almacenamento de 63.000 hm³ (o 12^odo mundo).

Durante a visita tamén se traballou no inicio da análise do ano hidrolóxico 2024/2025 e no apoio ao traballo de fin de mestrado en hidroloxía dun técnico do departamento de recursos hídricos da ARA Sur. Tamén houbo tempo para facer reunións coa Axencia Española de Cooperación Internacional para o Desenvolvemento e co Director da Facultade de Enxeñería da Universidade Eduardo Mondlane, coa cal se colabora realizando palestras baseadas nos traballos realizados coas ARA.

Aprendendo da Cooperación no Sur de Honduras

21 noviembre, 2024

Zaira está a piques de completar a súa estancia de voluntariado técnico en Honduras, apoiando ao equipo da oficina de ESF en San Lorenzo. Déixanos aquí a súa segunda crónica, xa con máis experiencia na zona, na que leva dende setembro.

A rutina no mundo da cooperación é de todo menos rutinaria. De luns a venres, as miñas horas transcorren entre papeis, reunións e planificación na oficina, mais nunca se sabe cando algún imprevisto vai trastocar todo. Esta incerteza, que ao principio pode parecer caótica, é precisamente a esencia deste traballo: estar preparada para o inesperado, buscar solucións rápidas e aprender que a flexibilidade é unha boa aliada.

Recentemente, enfronteime ao desafío da miña primeira formulación para o Concello de Santiago de Compostela. Foi unha experiencia tan enriquecedora como estresante. Os tempos axustados e os inconvenientes imprevistos fixéronme entender que este traballo, a pesar de ter moito de técnico, tamén require unha enorme dose de paciencia e creatividade, moita creatividade.

Mencionar que, partía dunha base elaborada polas miñas compañeiras, cuxo traballo previo facilitou enormemente o proceso. Aínda así, non deixou de ser unha experiencia intensa. Foi un reto que me fixo entender mellor o lado técnico e burocrático deste traballo, pero tamén o nivel de presión baixo o cal operamos.

A política detrás da cooperación:
Outro aspecto deste traballo que non deixa de sorprenderme é a dimensión política. Participar nunha reunión na Oficina de Cooperación Exterior (OCE) en Tegucigalpa foi revelador. Escoitáronse as necesidades das comunidades, pero decateime de que a visión dos coordinadores que raramente pisan o terreo adoita ser moi diferente á nosa, que vivimos as realidades máis de preto. Moitas veces estas visitas non logran afondar na complexidade dos problemas reais.

Durante unha xira de tres días acompañando o embaixador de España en Honduras, así como responsables de programas e coordinador, esta diferenza fíxose evidente. A preparación da visita requiriu un protocolo exhaustivo que, sinceramente, ás veces parece máis un paripé que unha verdadeira oportunidade de transformación. Foi unha mestura de expectativas e reflexións, preguntándome se este tipo de actos realmente benefician ás comunidades ou se quedan nun escaparate político.

O primeiro día da xira levounos ao cerro de Moropocay, unha zona especialmente afectada pola seca. Alí coñecemos a Don Toño e Don Adán, agricultores que traballan na recuperación de sementes autóctonas de millo. Escoitar as súas historias e ver as súas parcelas cheas de vida foi inspirador. Estas sementes, seleccionadas e coidadas co apoio técnico de proxectos financiados pola Xunta de Galicia e a AECID, son unha aposta pola soberanía alimentaria e pola resistencia fronte ao cambio climáticon e ver a implicación destas comunidades deixoume un sentimento de esperanza, de que os pequenos cambios son posibles cando se aposta pola innovación local.

O segundo día trasladámonos ás lagunas de inverno en Namasigüe e El Triunfo. Estas lagunas son unha fonte de vida para trinta comunidades, pero tamén un recordatorio da importancia de conservar os recursos naturais. Foi unha xornada que me fixo pensar no equilibrio entre a conservación ambiental e a supervivencia das comunidades. Nesta visita, acompañounos o embaixador de España en Honduras e pregúntome se o esforzo por axustar axendas, coordinar desprazamentos e cumprir coas expectativas formais achega tanto como debería ás necesidades reais da poboación…

O terceiro día centrouse na inauguración dun sistema de auga en El Sartenejal. Este proxecto, financiado pola AECID, mostra o impacto que unha boa planificación e execución poden ter nunha comunidade. Non obstante, tamén foi unha oportunidade para reflexionar sobre os desafíos aínda pendentes. A alta inflación retrasou a instalación de letrinas, e a detección de metais pesados, polo que nestes casos, decataste de cantos imprevistos poden ocorrer nun proxecto e a necesidade, moitas veces, de que o proxecto sexa a longo prazo.

A tormenta Sara:
Días despois desta xira, chegou a tormenta Sara, arrasando co que atopou ao seu paso. Alertas vermellas, o que pareciame, unhas chuvias normales, chegaron para causar grandes danos. Lembro a visita ás parcelas de Don Toño e Don Adán, en Moropocay, onde mostraron con orgullo o resultado das súas colleitas, froito dun traballo conxunto coas organizacións locais e o apoio técnico de proxectos. Foi desgarrador saber que, unha semana despois, a tormenta Sara arrasaría con todo. A auga non deixou nada en pé, perdendoo todo.

Esta traxedia abriu os ollos á incerteza coa que viven moitas comunidades. Un día celebran os froitos do seu esforzo e ao seguinte enfróntanse á destrución. A resposta humanitaria é “rápida”, pero a coordinación entre actores (ONGD, administracións e comunidades…) ponse á proba. Vivilo de preto fíxome comprender mellor o impacto das emerxencias, pero tamén a importancia dunha cooperación flexible que poida adaptar os seus orzamentos e accións ás novas necesidades.

Entre todo, hai aprendizaxes que quedan: o valor do traballo en equipo, a resiliencia das persoas que o perden todo pero volven comezar, e a necesidade de cuestionar os protocolos que, por veces, parecen alonxarnos máis ca achegarnos. Porque, ao final, o esencial na cooperación non son os actos oficiais nin os informes perfectos, senón estar alí, preto das comunidades, escoitando e aprendendo delas.

Nesta experiencia, cada día aprendo algo novo. Aprendo que a cooperación non é só técnica e financiamento, senón tamén respecto, empatía e capacidade para adaptarse a circunstancias cambiantes. E, sobre todo, aprendo que detrás de cada proxecto hai persoas como Don Toño e Don Adán, cuxa forza e resiliencia nos lembran por que facemos o que facemos.

Dende aquí, dende este recuncho de Honduras, sigo aprendendo a cooperar, a sentir e a entender.

Apertiñas dende San Lorenzo.

Zaira.

FOTO DE PORTADA: en Moropocay escoitando ás produtoras

Inaugurado sistema de abastecimiento de agua en El Sartenejal, Honduras.

14 noviembre, 2024

Abrir un grifo y que salga agua tiene algo de festivo, de celebración. Por mucho que en algunos lugares estemos acostumbradas a ello y lo veamos como algo normal, si nos paramos a pensarlo es casi magia. Esa magia ocurrió ayer en El Sartenejal, una comunidad de 120 familias de la municipalidad de Nacaome, donde se inauguró su nuevo sistema de abastecimiento de agua.

Fue ejecutado por la Mancomunidad NASMAR, con fondos de la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo, dentro del proyecto de Mejora de la Gestión Pública y Social para la Gobernanza de los Recursos Hídricos en 9 municipios de la Región 13 Golfo de Fonseca. Fase 1. Tamén aportaron cartos a propia Alcaldía e a comunidade.

Podría parecer que lo importante en un proyecto de este tipo es la parte de tecnología dura. Pero quienes llevan tiempo en estos temas saben que en realidad los procesos son más largos y complejos, y que es la organización de la comunidad y la manera de «gobernar y gobernarse» en los procesos suele ser lo más determinante. Al fin y al cabo, la parte dura son bombas de agua, tuberías, zanjas, ladrillos y hormigón, colocados por personas que sepan lo que están haciendo. Todo relativamente fácil de conseguir con cierta cantidad de dinero. Los procesos con las personas, que luego hagan sostenible el sistema, es harina de otro costal. En este caso podemos simplificar las etapas en las siguientes:

Primero identificar la necesidad y posibles soluciones. En El Sartenejal empezó el contacto con la Junta de Agua en noviembro de 2023. Ahí salió el interés en formarse en temas de contabilidad y otros aspectos clave para la gestión.
Luego conseguir financiación (la cooperación internacional es una de las fuentes utilizadas) y, una vez que se consigue vendría el paso de socializar el proyecto con la comunidad para concretar los detalles del proyecto y actualizar las condiciones en que se ejecutará (no solo las logísticas o técnicas, sino también las sociales, como la situación en que está la junta de aguas vecinal que se encargará de la gestión del sistema una vez se ponga en funcionamiento, a falta de capacidades y/o recursos en las unidades técnicas de las alcaldías, que se aprovechó también para fortalecer). También se vieron con la comunidad posibles problemas que fueron surgiend, para acabar de concretar los detalles del proyecto y actualizar las condiciones en que se ejecutará (no solo las logísticas o técnicas, sino también las sociales, como la situación en que está la junta de aguas vecinal que se encargará de la gestión del sistema una vez se ponga en funcionamiento, a falta de capacidades y/o recursos en las unidades técnicas de las alcaldías, que se aprovechó también para fortalecer). En El Sartenejal esta socialización tuvo lugar en mayo de 2024.
Inicio de las obras, tras delimitar el lugar del depósito (que a veces puede tener el problema de quien cede el terreno para hacerlo) junto con la caseta de bombeo si hiciera falta bombear el auga (en el caso de no ser sistemas por gravedad).
En paralelo (o ya desde la propia identificación), la formación a la comunidad en diversos temas, como trabajo en equipo, enfoque de género, buenas prácticas ambientales e higiénicas, enfoque de cuenca hidrográfica o el propio fortalecimiento de la junta vecinal de agua con AHJASA (para gestionar el sistema, detectar averías, su correcto mantenimiento, cálculo y cobro de tarifas a las vecinas para mantener el sistema y cubrir posibles averías).
Final de las obras, puesta en marcha e inauguración. Es importante el espacio para festejar los logros y, si se puede involucrar a las organizaciones implicadas (también a financiadores), mejor que mejor. Es un logro de todas, gracias a grandes esfuerzos y coordinación.

Como se ve, para llegar a ese momento de abrir ese grifo (se coloca ahí solo para la inauguración, claro está :D) que nos muestra el video han tenido que ocurrir muchas cosas…, y aun así el proceso para asegurar el derecho al agua de esta aldea está empezando. Esperamos que el fortalecimiento de la comunidad y de la junta vecinal de agua, y su acompañamiento, permita que el proyecto sea sostenible en el tiempo.

Detalle aéreo de depósito y línea de bombeo

Visita técnica en Mozambique

29 octubre, 2024

Durante o mes de outubro tivo lugar unha visita técnica a Mozambique cunha duración de 30 días nos que o traballo se centrou no fortalecemento do persoal da Administración Rexional da Auga do Sur de Mozambique (ARA Sur), organismo homologo a Augas de Galicia no sur país.

O obxectivo da visita foi o de realizar in situ formación teórico práctica para a análise de inundacións de xeito que a ARA Sur poida dispoñer de estudos que lle axuden na toma de decisións, e coa formación do persoal para a realización dos devanditos estudos como elemento fundamental.

Para iso traballouse de modo intensivo nas oficinas da ARA Sur en Maputo co técnico de referencia da ARA Sur para estas cuestións. O traballou inicial consistiu na realización de estudos de inundacións en bacías de tamaño pequeno que permitiron un fácil manexo da análise e dos seus resultados. De modo paralelo avanzouse, co acompañamento do ARA Sur, na modelización da bacía piloto do Inhanombe para a delimitación de zonas inundables con diferentes períodos de retorno. O obxectivo de traballar a este dobre nivel foi o de facilitar a asimilación do proceso de análise -co fin de que a ARA Sur poida realizar estudos deste tipo- nun proceso de aprendizaxe baseada en aprender-facendo que se prevé lento pero que se verá facilitado co desenvolvemento deste tipo de estudo de interese para a administración das augas do sur de Mozambique.

Ademais, neste caso, o técnico do ARA Sur referencia para esas accións tivo a oportunidade de realizar fai máis dun ano un curso en liña de iniciación a Iber+ (programa libre de modelización hidráulica) a través de Iberaula, grazas ao apoio do Grupo de Enxeñería dá Auga e do Medio Ambiente (GEAMA) da Universidade da Coruña, o que sen dúbida supuxo un notable avance para a actividade.

A base metodolóxica para o estudo de inundacións desenvólvese sobre o modelo hidrolóxico-hidráulico integrado de alta resolución Iber+, baseado na resolución das ecuacións 2D de augas pouco profundas. Para a análise dos procesos hidrolóxicos en Iber+ (p ex. estudos de inundacións) requírense esencialmente de datos de tipo:

(a) hidrolóxico (precipitacións e os seus correspondentes hietogramas, así como a definición do método para empregar para considerar as perdas por infiltración)

(b) datos relacionados coas características físicas da bacía de estudo (definición espacial dos respectivos coeficientes de rugosidade en función da cobertura vexetal existente, e definición do propio Modelo Dixital do Terreo MDT que serve de base para asignar as elevacións aos nodos dos elementos de malla non estruturada que se define para todo o dominio da conca).

Todas estas bases de datos empleadas no proxecto, do mesmo xeito que o propio modelo Iber+, son de libre acceso, como parte da aposta que temos polos datos abertos e a tecnoloxía libre.

Durante a visita tamén se traballou na análise do ano hidrolóxico 2023/2024 e no apoio ao traballo de fin de mestrado en hidroloxía dun técnico do departamento de recursos hídricos da ARA Sur. Nos meses de novembro e decembro está previsto realizar novas visitas técnicas para avanzar con estas liñas de traballo que terán continuidade no 2025.

Foto portada: equipo da ARA Sul

Sistema de abastecemento e formacións de xénero no Sartenejal, Honduras

10 julio, 2024

Dentro do programa de Promoción e defensa do dereito humano á auga en Honduras e, máis concretamente, no proxecto de mellora da xestión pública e social que financia a Agencia Española de Cooperación para el Desarrollo, estase avanzando na construción do sistema de abastecemento de auga na comunidade El Sartenejal (municipio de Nacaome).

Xa se ten case rematada a estrutura do depósito e, en paralelo ás obras (onde tamén colaboran as persoas da comunidade), unha das técnicas da Mancomunidade NASMAR do proxecto, está a impartir as formacións sobre xénero na comunidade. É un xeito de ir introducindo este tema, que pode ser complicado de abordar nalgúns contextos, aproveitando a relación xénero-auga (coidados, traballo desigual de acarreamento de auga, etc.).

Por outra banda, aproveitouse para facer unha formación a persoal técnico de distintos concellos da NASMAR no manexo de estación total. Foi ademais unha das primeiras saídas de Martina e Sandra, participantes no programa de voluntariado internacional de coñecemento doutras realidades (PCR) deste 2024, que chegaron a semana pasada.

Peche do ano en Mozambique

26 enero, 2024

Durante 4 semanas, do 20 de novembro ao 18 de decembro, Manuel Álvarez, o técnico en hidroloxía do programa AquaMoz, estivo de visita técnica en Mozambique traballando, fundamentalmente, en Maputo e en Tete cos técnicos das Administrações Regionais da Áuga (ARA) Sul e Centro respectivamente. A viaxe centrouse, principalmente, no fortalecemento das capacidades dos técnicos das ARA en relación á análise das épocas seca e húmida e na identificación de potenciais novas liñas de colaboración que dean continuidade aos avances xa consolidados.

As 2 primeiras semanas o traballo centrouse na sede da ARA Sul en Maputo, realizando o acompañamento ao habitual seguimento e análise dos períodos seco e húmido do ano hidrolóxico 2022/23 e do inicio do 2023/24, o cal, entre outras cousas, serve como base para a elaboración do boletín de seca da ARA Sul, punto focal para o proxecto.

O día 1 de decembro, o técnico da ARA Sul presentou, nun evento da rede Aquashare (asociación mozambicana para compartir coñecementos no ámbito da auga), os resultados e a metodoloxía (baseada no software IBER e en bases de datos globais) do estudo das inundacións de febreiro de 2023 na bacía do río Umbeluzi.

De modo paralelo, e de acordo coas necesidades da ARA Sul, traballouse na identificación de futuros estudos de inundacións e na selección inicial de posibles bacías piloto. Durante estes días tamén se realizaron tarefas de titoría e acompañamento no desenvolvemento do traballo de fin de máster de hidroloxía de Ernesto, técnico da ARA Sul vinculado ao proxecto.

A terceira semana o traballo realizouse en Tete coa ARA Centro. Con eles traballouse na formación práctica inicial para a análise das épocas seca e húmida do ano hidrolóxico 2022/23 e inicio do 2023/24; e no avance de ideas de futuros estudos de inundacións en bacías piloto. Despois do traballo realizado a distancia desde mediados de ano, esta foi a primeira visita a Tete e os resultados foron moi satisfactorios, principalmente polo alto interese e motivación da institución e tamén polo bo nivel técnico do persoal.

Na última semana en Maputo continuouse coas liñas antes mencionadas coa ARA Sul e traballouse tamén co director da facultade de enxeñería civil (da Universidade Eduardo Mondlane) na coordinación e dirección do traballo de fin de máster e no asesoramento técnico para a avaliación de recursos hídricos en bacías sen datos.

FOTO DA PORTADA: Manuel (dereita) cos responsables técnicos da ARA Centro en Tete.

Ponte sobre o río Zambeze en Tete (un dos únicos 6 que ten o río en todo o seu recorrido)

Crónicas dende Mozambique

31 octubre, 2023

Víctor, que coordina o programa AquaMoz de Augas de Galicia e Enxeñería Sen Fronteiras coas Administracións Rexionais da Auga de Mozambique (as ARA), está estes días no país, e nos conta como lle vai.

Os primeiros días estiven por Maputo, traballando cos colegas da ARA Sul co obxectivo de facer un pouco de análise do punto no que nos atopamos actualmente e con iso definir os obxectivos e pasos a futuro.

A conclusión coa ARA Sul é que o obxectivo de que realicen o traballo de monitoreo da seca de modo autónomo está consolidado. A partir de aquí, a idea que aparece é a definición e realización dalgún estudo de interese -máis alá do propia monitoreo- aproveitando os datos e a metodoloxía de seguimento da seca. Temos xa algunha idea, pero será algo que iremos definindo nas próximas semanas.

En relación a outras/novas áreas de traballo, o interese da ARA Sul lévanos a traballos relacionados coa análise de inundacións, unha área sobre a que xa fixemos algunha cousa neste último ano e que tamén iremos definindo nas próximas semanas. De entrada, é un tema no que hai moito traballo por facer, moi necesario e sobre o cal creo que poderemos achegar moito e cun enfoque de cooperación moi interesante.

Coa ARA Sul tamén traballei na análise e orientación do TFM de Ernesto (o técnico da ARA que nos visitou na primavera) e ao que estamos a apoiar desde o proxecto para o seu traballo fin de grao en hidroloxía na Universidade Eduardo Mondlane. Salvadas as complicacións burocráticas internas da universidade local, parece que por fin imos poder avanzar a bo ritmo.

Como novidade, nesta viaxe aproveitei para visitar aos colegas de ESF Catalunya que traballan na provincia de Inhambane. Estiven uns días por alí coa coordinadora de ESF Cat en Inhambane, Uxía (ExPCR de ESF Galicia), coñecendo o seu traballo. Os proxectos que realizan alí están relacionados con auga, desenvolvemento rural e xénero. A modo de síntese (e aínda coñecendo o contexto): durante o tempo (pouco) que a acompañei e que conversei con ela e algún técnico sobre as súas accións, non deixaron de chamarme a atención as dificultades e o mérito que ten desenvolver proxectos de cooperación en entornos tan complicados como o rural mozambicano. En lugares como Inhambane e os seus distritos, a xestión e implementación de actividades co enfoque de fortalecemento e acompañamento “típico” en ESF, ademais de supoñer un gran esforzo, necesita un elevado coñecemento das problemáticas e da realidade. Uxía leva alí case 5 anos con ESF Cat e é unha machine!

Durante a estancia en Inhambane aproveitei para visitar as oficinas da unidade de xestión da ARA Sul en Maxixe (o outro lado da baía de Inhambane).

Nestes días tamén me reunín co Director da Escola de Enxeñería Civil da Universidade Eduardo Mondlane -coa que colaboramos habitualmente realizando formacións no marco do proxecto- e co que compartín as ideas e as liñas de traballo do proxecto.

Microcuencas y nanocuencas. Conceptos de ordenación de los recursos hídricos en Honduras

20 octubre, 2023

En Honduras al hablar de microcuenca podíamos estar refiriéndonos a dos conceptos.

Por un lado, llamaban microcuenca a la zona de recarga para alimentar una fuente de agua por infiltración, que se puede declarar protegida para que siga proporcionando ese servicio ecosistémico clave en el ciclo del agua.

Al otro concepto que se llamaba microcuenca era todo el área que alimenta un cauce fluvial. Esta otra declaración de microcuenca de afluente es a efectos de planificación territorial con enfoque de cuenca.

Como los dos nombres causaban cierta confusión, la primera designación, la de zona de recarga de un punto de abastecimiento de agua, pasa a llamarse nanocuenca o zonas de recarga. En la legislación todavía le siguen llamando microcuenca, pero lo van a cambiar para que no haya confusiones.

Dentro del programa de Derecho Humano al Agua tenemos dos proyectos que se complementan y que, entre otros temas, se trabaja en microcuencas y nanocuencas. Uno de los proyectos está financiado por Cooperación Galega da Xunta de Galicia y el otro por la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo.

En toda la zona de la microcuenca del río del Laure hay diez comunidades (aldeas). En ellas se está haciendo reuniones para ver a cuáles les interesa hacer la declaración oficial de las nanocuencas que protegen los puntos de agua que abastecen a cada comunidad. Ese proceso es un proceso legal que implica después unas restricciones del uso de la tierra en esa zona de recarga. Por eso, las propietarias tienen que estar muy de acuerdo con el proceso, ya que les van a afectar el uso que ellos hacen.

CODDEFFAGOLF, la organización hondureña socia de ESF desde hace años en estas actividades, tiene que identificar esas zonas de recarga y proceder a las declaraciones con quienes están interesadas. De esta manera, lo que están haciendo primeramente con las comunidades son reuniones para explicar el proceso, recabar informaciones para ver a qué comunidades les interesa y a partir de ahí procederían con las declaratoria. Después de eso, la idea es de todo el proceso social y de la declaración, hacer una sistematización para ver lecciones aprendidas, casos de éxito, lo que funciona y lo que no, etc.

A nivel técnico, es interesante destacar que las zonas de recarga, cuando la fuente es superficial, son más fáciles de localizar porque casi toda el agua se movería por escorrentía. Entonces, con las divisorias de agua y las pendientes, se puede delimitar más fácilmente la zona de recarga. Influye también el agua subterránea, pero en menor medida.

Lo que ocurre es que en la zona sur casi todos (más de un 85%) de los puntos de agua tienen procedencia subterránea, no por escorrentía. O sea, la mayoría son pozos. Entonces la zona de recarga es la zona de recarga del acuífero. ¿Dónde se sitúa el pozo entonces a nivel hidrológico?

Estas son cuestiones que no se ven tan fácilmente en la en la superficie y se necesita un conocimiento de hidrogeología y algunas mediciones y análisis que no son tan fáciles de hacer. Por eso es importante también conocer cómo funcionan los acuíferos. Y por eso están previstas las sesiones de formación en hidrogeología dentro de los proyectos mencionados que se realizarán próximamente, con la visita de una experta de la Universidade da Coruña del 1 al 11 de noviembre. Irá al sur a dar el taller de introducción a hidrogeología y a lo mejor que también pueda hacer un apoyo inicial en este tema de ayudar a CODDEFFAGOLF en la identificación de zonas de recarga, ya que se necesita algo más de formación para identificar en campo las zonas que realmente sirven a un punto de agua. Ya no es la primera visita formativa en el ámbito de hidrogeología que se hace, pero se parte de poco conocimiento en estos temas en el país (tampoco es que estemos en Galicia como para tirar cohetes, en realidad).

Detalle cuencas hidrográficas vs cuencas hidrológicas

Visor dos sistemas municipais de abastecemento de auga en Galicia

24 septiembre, 2023

Este visor cartográfico, en permanente actualización e corrección, vén suplir a falta de información pública e accesible en Galicia sobre os sistemas de abastecemento municipais de auga potable. Foi feito en colaboración de Enxeñería Sen Fronteiras Galicia, Ecoloxistas en Acción e o Laboratorio de Enxeñería Cartográfica da Universidade da Coruña.

Nel pódese consultar en formato de Sistema de Información Xeográfica o número de sistemas de abastecemento municipais que existen en cada concello e cómo se xestionan actualmente (público ou privado a través de concesión a empresa). Fornécese ademáis información sobre o volume de auga suministrado, que se contrasta co volume facturado polo Concello para obter un ratio de perdas no sistema, e tamén sobre os custos económicos para o Concello e consumidores. Toda a información para a realización do visor foi obtida con datos proporcionados polos concellos galegos.

ACCEDE AO VISOR

Metodoloxía

Os concellos nos que non aparecen datos son dos que non se obtivo información a pesares de solicitala, xa que a partir de traballo de persoas voluntarias de Enxeñería Sen Fronteiras Galicia e Ecoloxistas en Acción se fixeron solicitudes en cada un dos rexistros telemáticos dos concellos galegos, un por un. Foise levando un rexistro das solicitudes realizadas, con número de expediente e data de presentación.

Nunha primeira etapa, tras esa solicitude directa en cada rexistro telemático municipal, só uns 20 concellos contestaron enviando os datos solicitados. Entón se realizou unha queixa á Valedoría do Pobo indicando os concellos que non contestaron pasados 4 meses. A partir dese momento foi cando se empezaron a obter máis respostas. Estas respostas os concellos as enviaban tanto vía email, como a través da Valedoría do Pobo ou no Notifica.gal. Nalgúns casos (en torno aos 20) indicaban que non lles constaba a solicitude, obrigándonos a enviarlles datos do expediente e data de presentación (o cal fainos resaltar como moitos concellos non teñen ben estruturada o subministro de información pública, sexa por falta de persoal, de protocolos axeitados ou simplemente por desidia). Nalgúns casos aínda se están enviando estes datos por non dar abasto, xa que se trata de traballo voluntario, non se contou con financiación para este traballo excepto un pequeno monto para desenvolver o Visor.

Aquí se pode coñecer máis sobre obstáculos atopados, ferramentas e aplicacións empregadas ou máis detalles de xestión dos datos.

Se se desexan os datos en bruto, pódense solicitar ao correo-e de contacto

Propostas de futuro

Realización de estudos e comparativas (empregando tamén a variable xeográfica)
Proposta de mantemento e actualización do sistema de información a nivel técnico e de gobernanza (como e quen manterá os datos e o sistema actualizado?). Opción de sistema online participativo empregando ferramentas como EMAPIC ou similares.
Ampliación do proxecto para incluir en cada concello o resto de sistemas de abastecemento existentes (probablemente traballando por número de persoas atendidas ou por % da poboación, que pode ser maior do 100% ao ser bastante habitual aldeas que conten con máis dun sistema de abastecemento, por exemplo veciñal e municipal). Para isto, a intención sería difundir o proxecto no territorio, para por unha banda crear incidencia social e por outra que a plataforma sexa un sistema vivo que permita achegas de todo o mundo, con validación posterior dos datos.
Afondamento en indicadores de aseguramento do Dereito Humano á Auga, tanto en concellos ou grupos de concellos, como a nivel de toda Galicia (en particular os que teñen que ver con acceso a información pública, a pobreza hídrica e a gobernanza).

NOVO PROXECTO: Apoio á posta en marcha do laboratorio de análise de auga da Secretaría de Saúde, Departamento Valle, Honduras

28 agosto, 2023

Título: Mellora da Xestión Pública e Social para a Gobernanza dos Recursos Hídricos en 9 municipios da Rexión 13 Golfo de Fonseca (Honduras). Fase 1

Orzamento total: 37.544,50€ (30.035,60 financiado pola Deputación da Coruña)

Duración: 12 meses, abril 2023 a abril 2024

O proxecto forma parte do programa Enxeñería Sen Fronteiras de defensa do dereito á auga para Honduras, na liña estratéxica do Melloramento da Xestión Pública da auga, que ESF executa principalmente coa Mancomunidade de Municipios de Nasmar Sur.

Dentro deste programa, en febreiro comezou a executarse un proxecto, que obtivo financiamento da AECID na convocatoria de proxectos de cooperación 2022. Neste proxecto inclúese un compoñente para mellorar as capacidades das institucións públicas con competencia na materia, para a xestión da calidade da auga.

Na zona sur de Honduras, pola súa localización no corredor seco, existe unha estación seca ao ano, o que fai que non haxa fluxos constantes de auga na maior parte da zona rural, polo que depende de sistemas de pozos e escavacións, almacenamento e outros sistemas de coidado da auga. Moitos destes pozos, con todo, presentan auga que non é apta para o consumo humano e, en ocasións, mesmo para rega ou uso doméstico, por causas como a sobrecontaminación por agroquímicos e minería, e pola intrusión mariña produto da crecida do mar, debido ao cambio climático e á deforestación dos manglares. Todo iso está relacionado coa alta incidencia de enfermidades derivadas do elevado consumo de sales e outros catións, e mesmo de metais pesados. A enfermidade renal crónica é unha enfermidade que preocupa ao Ministerio de Saúde e require un gran esforzo sanitario, mesmo mediante a instalación de clínicas de diáleses, que están saturadas de pacientes, con tripla xornada laboral. Por outra banda, o abuso na escavación de pozos tradicionais en busca de auga, sen condicións hixiénicas adecuadas pola pobreza, conduce á contaminación tamén por materia fecal, cos consecuentes impactos na saúde a través de procesos diarreicos e outros.

A Secretaría de Saúde (SESAL) ten as competencias para a análise da auga, tanto da auga das embotelladoras comerciais, para consumo humano, como da auga das comunidades, que ten múltiples usos. Con todo, na rexión sanitaria número 17 correspondente ao Departamento de Valle, desde fai máis de 2 anos non se realizan análises de auga na zona sur con medios propios. É dicir, deben enviar mostras á capital do país, contribuíndo á sobresaturación do laboratorio nacional e tendo que realizar moitas menos medicións das necesarias. Todo isto derívase da falta de atención nas competencias de monitoreo da calidade da auga. Doutra banda, os municipios son os que teñen a obrigación de asegurar o abastecemento de auga ás comunidades, pero moitas veces os proxectos de abastecemento de auga realízanse comprobando a cantidade de auga dispoñible, pero non a calidade. Hai proxectos, por exemplo, nos que a auga introducida non é apta para consumo, cocción, rega ou hixiene persoal pola presenza de sulfuros ou outras sustancias tóxicas. A descoordinación entre SESAL e os municipios, dificulta os procesos de mellora do deseño destes sistemas de auga, polo que consideramos necesario mellorar esta articulación.

O proxecto quere recuperar un antigo laboratorio de SESAL dedicado á análise de sal mariño e alimentos veterinarios, para habilitalo como laboratorio de análise de calidade de auga. Para iso, é necesaria a obra civil de recuperación do edificio (que será sobre todo cofinanciación deste outro proxecto coa AECID e outros financiadores da Mancomunidade NASMAR), así como a dotación de equipamento específico de laboratorio, que será o que aporte na súa maioría a Deputación da Coruña, para complementar o proxecto coa AECID. Este equipamento complementario permitirá mellorar a capacidade de análise de metais pesados para poder identificar causas de enfermedades presentes na zona que causan afeccións como a Enfermedade Renal Crónica. Así mesmo, inclúese capacitación ao persoal da Secretaría de Saúde para análise de auga, manexo do equipo e interpretación de resultados (os custes de ditas capacitacións tamén van coa cofinanciación).

Para mellorar a coordinación, tamén se capacitará ao persoal técnico municipal en calidade da auga, hidroxeoloxía e problemas derivados da calidade das augas
subterráneas e superficiais. E así mesmo, estableceranse espazos de diálogo e mecanismos de articulación, fomentando a subscrición de acordos relacionados coa xestión da calidade da auga.

Entradas