Entradas

Honduras. II Foro comunitario “Cambio Climático con enfoque al manejo de cuencas hidrográficas”

En el marco del proyecto “Mejora de la Gestión Comunitaria del Agua en el Sur de Honduras”, se desarrolló en San Lorenzo (departamento de Valle), donde tenemos nuestra sede en Honduras, el II Foro comunitario “Cambio Climático con enfoque al manejo de cuencas hidrográficas”. El proyecto es financiado por la Xunta de Galicia y lo lidera nuestro socio CODDEFFAGOLF, quien fue también el organizador del evento.

El evento contó con la participación de miembros del consejo de la microcuenca del Río Laure, juntas de agua pertenecientes a la microcuenca del río y autoridades locales.

El foro tenía como objetivo el intercambio de experiencias, opiniones y concienciar sobre los efectos del cambio climático y acciones para la mitigación en esta zona, una de las más afectadas del planeta por el cambio climático (al formar parte del Corredor Seco Centroamericano). También pretende poner el foco en la necesidad de fortalecer la ordenación y gestión del territorio con enfoque de cuenca hidrográfica en estas zonas, algo que ya se lleva más de 15 impulsando (como demuestran publicaciones como esta), y parece que va ganando peso institucional (en 2022 hubo un gran encuentro en la zona sur sobre este tema, impulsado entre otras por la Mancomunidad NASMAR, una de nuestras aliadas en la zona desde 2014).

Sin embargo, en muchos casos todo se queda en buenas palabras, muchas reuniones o, incluso, grandes y coloridos documentos de planes de ordenación. Esos planes conllevan con un exigente trabajo técnico, de levantamiento de información social y ambiental, de zonificación de áreas según capacidad/impacto y propuestas de trabajo priorizadas por zonas, incluso con ordenanzas específicas para aplicar en cada zona y restricciones de actividades según la zona. El problema es la escasez e imprevisibilidad (por depender de la cooperación internacional en demasiados casos) de medios para llevar adelante esos planes. Estos medios afecta tanto a recursos monetarios para impulsar la protección de áreas, la transformación de actividades, la promoción de buenas prácticas o las compensaciones a afectadas, como a nivel de capacidad técnica para la gestión en algunos temas (por ejemplo, el aspecto hidrogeológico, que llevamos unos años tratando de apoyar con fortalecimiento técnico).

Influye decisivamente además la (no) voluntad política de sostenener los procesos en el tiempo, ya que son costosos y deberían involucrar a toda la población afectada. Todo está mediatizado por las propias dificultades externas en un país con inestabilidad política, donde cuando cambian los gobiernos también cambia todo el personal de apoyo, con poca transparencia en los traspasos de poder, y sin un pacto político real para que todos los avances no sean abandonados por los cambios de color político, o incluso de personas dentro del mismo partido. También hay resistencia a controlar las actividades de grandes empresas, tanto a nivel social como ambiental. Eso influye en que, por lo menos hasta ahora, no hubo la capacidad o voluntad de establecer un sistema impositivo que permita la recaudación de fondos propios al país (y reducir su dependencia de finaciadores internacionales, que muchas veces imponen sus propias condiciones). Ejemplos de resistencias a la tendencia de fortalecer el sistema impositivo son las protestas de los últimos días en el país contra la Ley de Justicia Tributaria que impulsa el gobierno, por querer gravar las exportaciones de muchos productos que hasta ahora nunca habían cotizado, protagonizadas en su mayoría por obreros de las grandes empresas a quienes sus patronos asustan diciendo que la inversión huirá del país y se quedarán sin empleo.

Parece que en los últimos tiempos hay un clima más propicio para ir mejorando la gobernanza para el manejo de las cuencas 💧💧, y hay que trabajar simultáneamente desde entidades más apegadas al terreno (micro-cuencas), hasta los espacios más estratégicos y de políticas hídricas (sin escapar de los problemas de las grandes cuencas, como la del Río Choluteca), con espacios para la participación social.

Los ríos son las venas de la tierra, y transmiten por el territorio la salud de los ecosistemas, o su enfermedad, como pasa demasiado recurrentemente con los ríos que llegan al Golfo de Fonseca, uno de los ecosistemas más productivos del mundo. Esta y otras son problemáticas que CODDEFFAGOLF lleva denunciando desde su fundación, hace ya 35 años.

NOVO PROXECTO: Mellora da Xestión Pública e Social para a Gobernanza dos Recursos Hídricos en 9 municipios da Rexión 13 Golfo de Fonseca. Fase 1

Este proxecto, que financia a Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID), forma parte do Programa de Auga de Enxeñaría Sen Fronteiras Galicia na zona sur de Honduras, froito dun proceso de varios anos, coa Mancomunidade NASMAR e a Asociación Hondureña de Xuntas Administradoras de Auga (AHJASA). Veuse traballando no fortalecemento de capacidades de xestión pública e social para a xestión da auga en comunidades rurais. Neste proxecto, súmase o Comité para a Defensa e Desenvolvemento da Flora e Fauna do Golfo de Fonseca (CODDEFFAGOLF), co que se traballou en Soberanía Alimentaria con enfoque de cunca e adaptación ao cambio climático.

A base territorial do proxecto inclúe 9 municipios que pertencen ao Corredor Seco centroamericano, caracterizado por ter unha estación seca que limita a disposición de auga durante a maior parte do ano. Son os municipios que forman a NASMAR: Nacaome, Amapala, San Lorenzo, Marcovia, Goascorán, Namasigüe, El Triunfo, Apacilagua e El Corpus (ver imaxe neste post, de creación propia a partir de http://geoportal.infoagro.hn/geoportal_public)

Varias obras estratéxicas axudan ó acceso á auga nas áreas urbáns e comunidades que se encontran preto, mentras que as comunidades máis afastadas abastécense de pozos perforados (profundos), excavados (artesanais), correntes superficiais de estación e compra de auga envasada. En xeral, a poboación non ten acceso á auga en cantidade e de forma segura, aceptable e accesible, segundo recomenda a ONU. Na zona hai unha alta incidencia de casos de enfermidade renal crónica que probablemente se debe a mala calidade da auga subterranea, contaminada por agroquímicos e fenómenos de intrusión salina. En certas zonas, a pesar de que sí que se encontra auga en cantidade, preséntanse problemas de contaminación por metais pesados de orixen natural o ser terreo volcánico, incidindo na saúde da poboación.

Entre as actividades que se executarán, NASMAR será a responsable de tutelar o proceso de fortalecemento dos equipos técnicos municipais para mellorar a súa capacidade de xestión de proxectos de auga (tutoría dos técnicos na execución de obras exemplo de boas prácticas, acompañamento aos equipos técnicos, coordinación dás capacitacións: hidroxeoloxía, calidade de auga e saúde, sistemas de información xeográfica, formulación de proxectos con enfoque de dereitos, bo goberno, xénero, outros aspectos transversais, e mellora de deseños). Coordinará as accións coa Secretaría de Salud en el Departamento de Valle (SESAL) para a mellora dá información relativa aos problemas de saúde vinculados á calidade de auga, e ou fortalecemento do laboratorio de análise de auga. Así mesmo facilitará a loxística e coordinación dás investigacións en hidroxeoloxía con apoio dás universidades colaboradoras.

AHJASA, como organización complexa de base social comunitaria, constituída por xuntas de auga (JA) veciñais, constitúe a principal entidade dá sociedade civil hondureña de xestión social dá auga, e ten unha longa experiencia en fortalecemento de xuntas de auga. O papel de AHJASA será establecer e asentar a metodoloxía de formación en terreo do persoal técnico comunitario de JA, principalmente a aplicación práctica dás capacitacións a través do fortalecemento de comunidades modelo. Tamén liderará o seu proceso de fortalecemento interno: técnico-administrativo, de coordinación interna e de cohesión social.

CODDEFFAGOLF entidade ambientalista con ampla experiencia en sensibilización ambiental, reforestación voluntaria, boas prácticas agrícolas e manexo de conflitos, executará a compoñente de sensibilización ambiental, definindo contidos sobre o ciclo dá auga para a currícula oficial dá materia de Educación Ambiental nas escolas. Liderará as actividades de sensibilización aos consellos de microcunca, para conservación do recurso, coordinando a acción voluntaria comunitaria para protección do recurso. Coordinará as accións con UMAs e o Instituto de Conservación Forestal. Coordinará con Ahjasa e acompañará accións de delimitación de microcuncas e zonas de recarga hídrica en comunidades.

Nesta fase, preténdese dar un salto cuantitativo da capacidade de mobilización de recursos para sistemas de auga, cualitativo en canto á xestión pública de calidade, avanzar na sustentabilidade de xestores sociais da auga, e unha mellora substancial nas alianzas interinstitucionales, e incorpórase con máis intensidade o traballo co enfoque de xestión integral para a protección do recurso

FICHA

Título: Mellora da Xestión Pública e Social para a Gobernanza dos Recursos Hídricos en 9 municipios da Rexión 13 Golfo de Fonseca. Fase 1

Orzamento total: 558.801

Duración: 24 meses, febreiro 2022 a febreiro 2024

Intercambio sobre buenas prácticas de gestión del agua y las microcuencas en el sur de Honduras

CODDEFFAGOLF, la organización socia de ESF Galicia en Honduras en temas de soberanía alimentaria y protección del territorio, nos informa de una nueva actividad dentro de uno de los proyectos que desarrollamos en conjunto, en este caso dentro de nuestro programa de promoción del Derecho Humano al Agua: ‘Mejora de la gestión comunitaria del agua en el sur de Honduras, Fase 1’, financiado por la Xunta de Galicia. También tenemos la crónica pormenorizada (en gallego) del evento, que nos envía Mateo, único de las tres personas participantes en el Programa de Conocimiento de la Realidad 2022 que queda en Honduras.


Con el objetivo de compartir experiencias y conocimientos adquiridos en cuanto al manejo y gestión del agua, se llevó a cabo una gira de intercambio en la microcuenca Santa Isabel el municipio de Namasigüe. Se contó con la participación de consejo de microcuenca y representantes de juntas de agua de Laure y el consejo de Microcuencas de Santa Isabel. Las y los compañeros de las juntas de agua de Laure tuvieron la oportunidad de conocer la buena experiencia sobre la gestión del recurso hídrico que se desarrolla en Santa Isabel y que es una de las experiencias mas exitosas en cuanto a gobernanza comunitaria y el cuidado y conservación del agua.

Compartindo boas prácticas

A CRÓNICA DE MATEO

O pasado xoves 8 de decembro houbo unha xira de intercambio de coñecementos entre duas microcuncas do Sur de Honduras: a do río Laure e a de Santa Isabel. Dado o bo desempeño da microcunca de Santa Isabel, o obxectivo era facer unha presentación e ter unha pequena plática sobre como se constituíron, fortaleceron e chegaron a ter unha microcunca tan sólida e funcional.

Pero primeiro de todo, para xs máis despistadxs, ¿qué é unha microcunca? Unha microcunca é unha área delimitada na que se atopa un nacemento natural de auga, e polo tanto debe ser correctamente preservada e conservada para asegurar que o recurso hídrico esté limpo e saneado.

Volvendo á xeira do pasado xoves, o primeiro paso foi recoller á xente das comunidades da microcunca do río Laure nun bus, no que fumos almorzando e platicando sobre o que nos ía deparar o día. Aí xa se palpaba a confianza entre a xente e a boa disposición e intercambiar coñecementos con outros lugares.

Ademais, estábamos viaxando a outro municipio, Namasigüe, coñecido polo seu rico pozol (unha deliciosa bebida feita a base de leite, millo e canela) entre outras cousas, así que se comezaron a escoitar as primeiras peticións por facer algunha parada estratéxica. En realidade minto, eu fun a única persoa que o pediu, pero estou seguro de que a xente me apoiaba. Unha hora e pico despois xa estábamos en Namasigüe, concretamente na comunidade Santa Isabel, onde nos recibiu Don Mario na súa impresionante casa, habilitada con espazos para recibir a un gran número de xente e nun espazo natural precioso.

Unha vez situada e asentada a xente de ambas microcuncas no lugar, fixemos un par de xogos para coñecernos algo mellor e crear un espazo máis relaxado. Tras facer o xa mítico xogo ‘KIÁ’ e unha imitación diversa de animais, quedeime coa frase dun home que comentaba: ‘Ya todo el estrés que traíamos, se fue’. Despois disto a comunidade de Santa Isabel fixo unha presentación, a cargo do enxeñeiro Herson, onde explicou como se constituiu e medrou a microcunca de Santa Isabel.

Comezou comentando que a microcunca é moi lonxeva, xa que se constituiu nos anos 80, pero non foi ata o 2002 onde se convertiu en área protexida, o que permitiu mellorar os mecanismos de conservación e mantemento da área. Ademáis, contounos que esta microcunca é parte dunha rede hidrográfica máis grande, a do río Quebrada Seca – Namasigüe.

O gran tema a tocar na presentación foron as distintas compoñentes do Plan de Manexo (PM) de recursos naturais que estableceron, coa axuda inestimable doutra organización, EmprendeSur. Este ten varias verticais:

  • Mellora da xestión da auga, mediante capacitacións a fontaneirxs das Xuntas de Auga (XXAA), análises da calidade auga e xiras de intercambio de experiencia con outras microcuncas, entre outros.
  • Respecto á xestión do recurso forestal, comentaban a importancia da reforestación pero sempre mirando a ‘compatibilidade’ das árbores reforestadas co lugar no que se plantan. Neste caso eran adecuados por exemplo a amendoeira, o carreto ou papalón. Por contra quedaban terminantemente prohibidos os eucalitpos (vaia, que sorpresa) e o quebracho.
  • Neste punto tamén comentaba o enxeñeiro Herson a importancia de manter limpa de lixo a microcunca, xa que este contamina a auga e provoca inundacións xa que bloquea as alcantarillas.
  • O PM incluía tamén un apartado para a xestión de fauna silvestre, mediante mecanismos como facer inventario de fauna e a inclusión do xulgado de paz da alcaldía correspondente, para solventar e afrontar problemas como a denuncia da caza ilegal das especies da microcunca. Como dato curioso, comentaban que o morcego é o animal que máis sementes sembra en Honduras, debido á súa alimentación e ao seu desprazamento aéreo.
  • Finalmente, tocáronse outros puntos como as accións que se están tomando como prevención e adaptación ao cambio climático; ou sobre mecanismos para fortalecer o desenvolvemento comunitario, como a construcción de letrinas domiciliarias ou o cercado das fontes de auga.

Por último, para rematar a charla, Herson comentaba que teñen constituída unha Caja de Ahorro y Crédito, coa que cobran un PSA (Pago de Servicios Ambientales) mensual aos integrantes da microcunca. Este pago non está destinado ao pago da auga, xa que iso é gratuito, senón ao mantemento desta zona e dos sistemas que fan que a auga chegue ás casas.

Trala presentación, houbo foi o turno da quenda de preguntas e felicitacións pola boa xestión e bo funcionamento. Tamén se comezaba a notar aquí que facía fallar recargar forzas, así que chegou o tempo do xantar xustamente antes de arrancar de volta para a microcunca do río Laure, non sen antes dar as grazas a Don Mario e o resto de integrantes de Santa Isabel por abrirnos as portas da súa comunidade e da súa casa.

No bus de volta puiden ver a xente moi motivada e con forzas renovadas. En resumo, un día moi completo. Vémonos!



Saíndo da aula: TFG nunha subcunca do Río Limpopo, Mozambique

Dentro do programa que temos en marcha de Promoción da Tecnoloxía para O Ben Común nas Universidades Galegas, apoiado por Cooperación Galega, unha das actividades que tratamos de fomentar é a realizacións de traballos académicos e TFM/TFG, como parte da actividade “Fóra da aula!”.

No mes de setembro o alumno Ismael Porras Tejada presentou na Escola Politécnica Superior da USC en Lugo o traballo de fin de grao en Enxeñaría Forestal e do Medio Natural Análise e diagnóstico territorial e identificación de áreas de actuación nunha subcunca hidrográfica na provincia de Gaza, Mozambique. É un estudo técnico análise dos condicionantes do medio físico e a súa influencia no desenvolvemento das actividades socioeconómicas e culturais nunha das subcuencas hidrográficas do río Limpopo, en Mozambique, co fin de orientar a posta en marcha de proxectos de desenvolvemento.


Vinculándose co traballo que ESF impulsa con Augas de Galiciano país, se traballou de forma cooperativa marcándose como obxectivo levar a cabo un estudo dalgunhas áreas situadas neste país africano para analizar como afecta á poboación as condicións de seca que esta poidan darse para tentar buscar alternativas.


Con tal fin, desenvolveuse un estudo mediante sistemas de información xeográfica (SIG) que inclúe a análise tanto do medio físico, con especial énfase no impacto da seca e outros condicionantes climáticos, como o socioeconómico, empregando ferramentas e bases de datos demográficos libres dispoñibles. Desta forma, identificáronse aquelas áreas nas que a variación dos factores ambientais poidese afectar á poboación máis vulnerable co fin de poder entender de forma simplificada e global a situación destas zonas e cales son os puntos ou as posibles alternativas coas que poder axudar á poboación local, xenerando un DAFO e unha serie de estratexias adaptadas, con fichas sinxelas de actividades propostas. Unha aproximación dende o académico á problemática do cambio climático e estratexias de mitigación en zonas como o trópico seco mozambiqueño, que intenta ademais introducir a concienciación nestes temas no curriculum das carreiras técnicas.

Pódese consultar na Biblioteca Intercentros do Campus de Lugo, ou contactándonos para solicitalo.