Posts

Microcuencas y nanocuencas. Conceptos de ordenación de los recursos hídricos en Honduras

En Honduras al hablar de microcuenca podíamos estar refiriéndonos a dos conceptos.

Por un lado, llamaban microcuenca a la zona de recarga para alimentar una fuente de agua por infiltración, que se puede declarar protegida para que siga proporcionando ese servicio ecosistémico clave en el ciclo del agua.

Al otro concepto que se llamaba microcuenca era todo el área que alimenta un cauce fluvial. Esta otra declaración de microcuenca de afluente es a efectos de planificación territorial con enfoque de cuenca.

Como los dos nombres causaban cierta confusión, la primera designación, la de zona de recarga de un punto de abastecimiento de agua, pasa a llamarse nanocuenca o zonas de recarga. En la legislación todavía le siguen llamando microcuenca, pero lo van a cambiar para que no haya confusiones.

Dentro del programa de Derecho Humano al Agua tenemos dos proyectos que se complementan y que, entre otros temas, se trabaja en microcuencas y nanocuencas. Uno de los proyectos está financiado por Cooperación Galega da Xunta de Galicia y el otro por la Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo.

En toda la zona de la microcuenca del río del Laure hay diez comunidades (aldeas). En ellas se está haciendo reuniones para ver a cuáles les interesa hacer la declaración oficial de las nanocuencas que protegen los puntos de agua que abastecen a cada comunidad. Ese proceso es un proceso legal que implica después unas restricciones del uso de la tierra en esa zona de recarga. Por eso, las propietarias tienen que estar muy de acuerdo con el proceso, ya que les van a afectar el uso que ellos hacen.

CODDEFFAGOLF, la organización hondureña socia de ESF desde hace años en estas actividades, tiene que identificar esas zonas de recarga y proceder a las declaraciones con quienes están interesadas. De esta manera, lo que están haciendo primeramente con las comunidades son reuniones para explicar el proceso, recabar informaciones para ver a qué comunidades les interesa y a partir de ahí procederían con las declaratoria. Después de eso, la idea es de todo el proceso social y de la declaración, hacer una sistematización para ver lecciones aprendidas, casos de éxito, lo que funciona y lo que no, etc.

A nivel técnico, es interesante destacar que las zonas de recarga, cuando la fuente es superficial, son más fáciles de localizar porque casi toda el agua se movería por escorrentía. Entonces, con las divisorias de agua y las pendientes, se puede delimitar más fácilmente la zona de recarga. Influye también el agua subterránea, pero en menor medida.

Lo que ocurre es que en la zona sur casi todos (más de un 85%) de los puntos de agua tienen procedencia subterránea, no por escorrentía. O sea, la mayoría son pozos. Entonces la zona de recarga es la zona de recarga del acuífero. ¿Dónde se sitúa el pozo entonces a nivel hidrológico?

Estas son cuestiones que no se ven tan fácilmente en la en la superficie y se necesita un conocimiento de hidrogeología y algunas mediciones y análisis que no son tan fáciles de hacer. Por eso es importante también conocer cómo funcionan los acuíferos. Y por eso están previstas las sesiones de formación en hidrogeología dentro de los proyectos mencionados que se realizarán próximamente, con la visita de una experta de la Universidade da Coruña del 1 al 11 de noviembre. Irá al sur a dar el taller de introducción a hidrogeología y a lo mejor que también pueda hacer un apoyo inicial en este tema de ayudar a CODDEFFAGOLF en la identificación de zonas de recarga, ya que se necesita algo más de formación para identificar en campo las zonas que realmente sirven a un punto de agua. Ya no es la primera visita formativa en el ámbito de hidrogeología que se hace, pero se parte de poco conocimiento en estos temas en el país (tampoco es que estemos en Galicia como para tirar cohetes, en realidad).

NOVO PROXECTO: Mellora da Xestión Pública e Social para a Gobernanza dos Recursos Hídricos en 9 municipios da Rexión 13 Golfo de Fonseca. Fase 1

Este proxecto, que financia a Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AECID), forma parte do Programa de Auga de Enxeñaría Sen Fronteiras Galicia na zona sur de Honduras, froito dun proceso de varios anos, coa Mancomunidade NASMAR e a Asociación Hondureña de Xuntas Administradoras de Auga (AHJASA). Veuse traballando no fortalecemento de capacidades de xestión pública e social para a xestión da auga en comunidades rurais. Neste proxecto, súmase o Comité para a Defensa e Desenvolvemento da Flora e Fauna do Golfo de Fonseca (CODDEFFAGOLF), co que se traballou en Soberanía Alimentaria con enfoque de cunca e adaptación ao cambio climático.

A base territorial do proxecto inclúe 9 municipios que pertencen ao Corredor Seco centroamericano, caracterizado por ter unha estación seca que limita a disposición de auga durante a maior parte do ano. Son os municipios que forman a NASMAR: Nacaome, Amapala, San Lorenzo, Marcovia, Goascorán, Namasigüe, El Triunfo, Apacilagua e El Corpus (ver imaxe neste post, de creación propia a partir de http://geoportal.infoagro.hn/geoportal_public)

Varias obras estratéxicas axudan ó acceso á auga nas áreas urbáns e comunidades que se encontran preto, mentras que as comunidades máis afastadas abastécense de pozos perforados (profundos), excavados (artesanais), correntes superficiais de estación e compra de auga envasada. En xeral, a poboación non ten acceso á auga en cantidade e de forma segura, aceptable e accesible, segundo recomenda a ONU. Na zona hai unha alta incidencia de casos de enfermidade renal crónica que probablemente se debe a mala calidade da auga subterranea, contaminada por agroquímicos e fenómenos de intrusión salina. En certas zonas, a pesar de que sí que se encontra auga en cantidade, preséntanse problemas de contaminación por metais pesados de orixen natural o ser terreo volcánico, incidindo na saúde da poboación.

Entre as actividades que se executarán, NASMAR será a responsable de tutelar o proceso de fortalecemento dos equipos técnicos municipais para mellorar a súa capacidade de xestión de proxectos de auga (tutoría dos técnicos na execución de obras exemplo de boas prácticas, acompañamento aos equipos técnicos, coordinación dás capacitacións: hidroxeoloxía, calidade de auga e saúde, sistemas de información xeográfica, formulación de proxectos con enfoque de dereitos, bo goberno, xénero, outros aspectos transversais, e mellora de deseños). Coordinará as accións coa Secretaría de Salud en el Departamento de Valle (SESAL) para a mellora dá información relativa aos problemas de saúde vinculados á calidade de auga, e ou fortalecemento do laboratorio de análise de auga. Así mesmo facilitará a loxística e coordinación dás investigacións en hidroxeoloxía con apoio dás universidades colaboradoras.

AHJASA, como organización complexa de base social comunitaria, constituída por xuntas de auga (JA) veciñais, constitúe a principal entidade dá sociedade civil hondureña de xestión social dá auga, e ten unha longa experiencia en fortalecemento de xuntas de auga. O papel de AHJASA será establecer e asentar a metodoloxía de formación en terreo do persoal técnico comunitario de JA, principalmente a aplicación práctica dás capacitacións a través do fortalecemento de comunidades modelo. Tamén liderará o seu proceso de fortalecemento interno: técnico-administrativo, de coordinación interna e de cohesión social.

CODDEFFAGOLF entidade ambientalista con ampla experiencia en sensibilización ambiental, reforestación voluntaria, boas prácticas agrícolas e manexo de conflitos, executará a compoñente de sensibilización ambiental, definindo contidos sobre o ciclo dá auga para a currícula oficial dá materia de Educación Ambiental nas escolas. Liderará as actividades de sensibilización aos consellos de microcunca, para conservación do recurso, coordinando a acción voluntaria comunitaria para protección do recurso. Coordinará as accións con UMAs e o Instituto de Conservación Forestal. Coordinará con Ahjasa e acompañará accións de delimitación de microcuncas e zonas de recarga hídrica en comunidades.

Nesta fase, preténdese dar un salto cuantitativo da capacidade de mobilización de recursos para sistemas de auga, cualitativo en canto á xestión pública de calidade, avanzar na sustentabilidade de xestores sociais da auga, e unha mellora substancial nas alianzas interinstitucionales, e incorpórase con máis intensidade o traballo co enfoque de xestión integral para a protección do recurso

FICHA

Título: Mellora da Xestión Pública e Social para a Gobernanza dos Recursos Hídricos en 9 municipios da Rexión 13 Golfo de Fonseca. Fase 1

Orzamento total: 558.801

Duración: 24 meses, febreiro 2022 a febreiro 2024